REPRESENTACIÓN ICONOGRÁFICA DE LA GAITA

La gaita de fuelle más sencilla, dotada únicamente de puntero y ronco, parece la más antigua de las que se documentan en Galicia. Siguiendo la tónica general europea, sus primeras representaciones iconográficas aparecen sobre los siglos XII y XIII.

Enche o teu fol de esperanzas,
que un día virá que soen
no teu punteiro que canta
e no teu roncón que roxe!

Podemos citar un capitel románico del s. XII en Melide, donde aparece un gaitero tocando una gaita con roncón (actualmente en el MUSEO DE PONTEVEDRA). De la segunda mitad del siglo  XII tenemos un posible gaitero esculpido en uno de los canecillos de la IGLESIA DE SAN MIGUEL DE EIRÉ (Ferreira de Pantón). 


En la Comarca do Ribeiro encontramos una representación de un Pastor Gaiteiro en el cimacio donde apoyan las arquivoltas de la portada en la iglesia de SANTOTOMÉ DE SERANTES (Leiro), datada en el año 1170.


De un poco más tarde datan las dos representaciones de la Iglesia de SANTA MARIÑA DE ESPOSENDE (Cenlle) (s.  XII- XIII), donde una mujer y un animal tocan igualmente gaitas de fuelle con un sólo bordón.



O criado do meu tio
Chegou neste mesmo tempo
E traíame a gaitiña
Para alegrar os gallegos
Non ben comezou o roneo [sic],
O ronquillo e o punteiro
A botar de aqueles chios
Que son a groria do Ceo,
Todos viran de colores
Mirando para o Gaiteiro;
Ja sospiran por Galicia,
Queren volver os rumeiros.
¡Por un lado e máis por outro
Non se oían máis que berros!

De finales del siglo XIII o principios del XIV data la figura de un ángel gaiteiro que aparece en uno de los sepulcros de SANTO DOMINGO DE RIBADAVIA.


Ehí vai o gaiteiro
deixalo pasar,
que vai tocala gaita
coa ronda do lugar

En el siglo XIV siguen apareciendo iconografías que muestran este mismo tipo de gaita de fuelle: el gaitero representado en un capitel de la IGLESIA DE SAN FRANCISCO DE OURENSE, la del ángel gaitero de un relieve del MONASTERIODE SANTA CATARINA DE MONTEFARO (Ares) hoy en el MUSEO ARQUEOLÓGICO DEL CASTILLOS DE SAN ANTÓN (A Coruña),...

El tema representado son los querubines músicos, evocando a los 24 ancianos del Pórtico de la Gloria. Cimbra perteneciente a los restos de un pórtico del monasterio.
... además de varios gaiteros representados en el CONVENTO DE SAN FRANCISCO DE BETANZOS ...


...o la del perro que toca la gaita en la IGLESIA DE SANTIAGO de la misma localidad. También en Santiago de Compostela, particularmente rico en iconografías medievales, hallamos un gaitero probablemente esculpido en el siglo XIV: el de la CASA GÓTICA.

¡O gaiteiro…! velo ahí vai
Para a romaxe correndo,
Levando as mellores mozas
Detrás dél polo vieiro,
Os mancebos e rapaces
E tamén os homes vellos,
Todos cos ollos cravados
Nas prumas do seu prumeiro,
No ronco e nas súas borlas,
No ronquillo e no punteiro.
¡Que xénio! Non hai home
Máis mimado no terreo,
Máis querido e camelado,
Máis aturuxado arreo.

En esta misma ciudad, en el REAL HOSPITAL, encontramos un canecillo del siglo XV que representa a un gaitero con la misma morfología de gaita de fuelle que venimos tratando.

O gaiteiriño de Corme
no roncón da gaita leva
un letreiriño que dice:
¡árdelle o eixo carballeira!

En Rianxo, nos parece distinguir la figura de un gaitero en uno de los canecillos de la  IGLESIA DE SANTA COMBA, obra gótica iniciada a finales del siglo XV.


En el siglo XVI parece que se sigue manteniendo esta morfología y en la sillería del coro del
MONASTERIO DE SAN SALVADOR DE CELANOVA, aparecen un monje y un animal tocando el instrumento. 

E que toque o gaiteiro
e que volva a tocar,
e que toque o gaiteiro
que queremos beillar

De este mismo siglo data el que había sido retablo mayor de la CATEDRAL DE LUGO, finalizado por Cornelis de Holanda en 1534, en el que aparece un gaitero que toca una gaita de fuelle sin roncón y otro que parece tocar una con este bordón, lo que podría indicar que la primitiva gaita de fuelle sin bordón llegó hasta esta época en manos de pastores.


A miña sogra sanou,
malia a salú feiticeira,
que se ela lle non viñera
tiña unha vida gaiteira

En el siglo XVII seguimos hallando representaciones  iconográficas de gaitas de fuelle suministradas con un sólo bordón; caso del raposo que toca el instrumento, acompañado de unas sonajas (ferreñas), en la sillería del coro de la CATEDRAL DE LUGO, obra de Francisco de Moure rematada en el 1624. 



Este mismo autor talló poco después una escena de natividad en el retablo de la IGLESIA DEL COLEGIO DE NUESTRA SEÑORA DE LA ANTIGUA DE MONFORTE, donde se aprecia un pastor que toca un instrumento con roncón y puntero.


Canta rula, canta rula
por riba dun castiñeiro,
xa non quero máis amores
con ningún mozo gaiteiro

En el siglo  XVIII siguen documentándose únicamente gaitas de fuelle con roncón y puntero, como la que aparece en el RETABLO DE LA EXPECTACIÓN de la CATEDRAL DE TUI. 


En el diseño que aparece en el cantoral de SAN PAIO DE ANTEALTARES (Santiago de Compostela, s.  XVIII) se aprecian dos parejas de músicos de la época (semejantes a las de la iglesia de Meiraos): un zanfoneiro acompañado por los ferriños y un tamborileiro de flauta y tambor acompañado por un gaitero con una gaita de fuelle con los ornamentos del  roncón que llegaron hasta nosotros: “el fleque y la perilla”.

Para pobre aprendo a xastre,
para rico a zapateiro,
para putañeiro, crego,
e para borracho, gueiteiro

 A finales del siglo  XIX aparecen ya las primeras fotografías de gaiteros en las que se sigue apreciando la presencia de la gaita de fuelle “sencilla” en toda Galicia, aunque aparecen ya otras tipologías.

Non teñas tan mala sorte
como tivo túa nai:
sempre colgadiña da cruz
do gaiteiro de teu pai



INFORMACIÓN RECOGIDA DE LOS SIGUIENTES ENLACES


No hay comentarios:

Publicar un comentario